مولوی و عرفان | مولوی , مولانا ,تغییر متکلم ومخاطب, تفسیر , شعر

تغییر متکلم ومخاطب در آثار مولوی

گاهی تغییر متکلم و مخاطب در خلال روایت داستان های مثنوی چنان ناپیدا و بی قرینه صورت می گیرد که خواننده اصلا متوجه آن نمی شود که تغییری صورت گرفته است و گمان می کند روایت داستان را به صورت پیوسته می خواند. این حال سبب می شود که در نتیجه ی این تغییر متکلم و مخاطب در روایت و عادت طبیعی خواننده ی متامل نسبت به زبان و توجیه ناپذیری علت وقوع آن، در روایت مولوی ظن خطا و بی دقتی می رود و یا سعی شود برای این اشتباه نمونی توجیهی به عمل آید.

به نمونه های بارز این بی دقتی ها -که به گمان من بی دقتی نیست- مفسران مولوی اشاره کرده اند و گاهی نیز کوشیده اند علتی موجه برای آن پیدا کنند که قانع کننده نمی نماید و علت آن را باید در همان شیوه ی بیانی تاثیر پذیرفته از قرآن دانست.

استاد زرین کوب نمونه هایی از این بی دقتی ها را یاد کرده است. او می نویسد که در نتیجه ی بی قیدی ها و شیوه ی بیانی مولوی در قافیه اندیشی گهگاه بی دقتی هایی در معنی رخ می دهد که اگر در مورد قافیه اندیشی از ویژگی های سبکی اوست، از جهت معنی "مایه ی حیرت است و اشتباهاتی را در بر دارد که هر چند به هر حال از استغراق ذهن گوینده ناشی است، باز از گوینده ای مثل مولانا خالی از غرابت نیست. از آن جمله است :

این که یک جا موسی در جواب فرعون که او را متهم به جادوگری می کند، می گوید من چه نسبت به جادوگران دارم که دم من برای مسیح مایه ی رشک می شود. گویی گوینده یک لحظه فراموش می کند که اگر هم موسی به وحی نبوت خویش از حال مسیح و اعجاز دم وی چیزی می داند، باری فرعون که مخاطب اوست در آن ظلمت کفر خویش نمی تواند چیزی از اشارت او راجع به مسیح آینده ی مربوط به قوم بیگانه ی سبطی درک کند و تازه چنین قولی نمی تواند اتهام جادویی موسی را در نزد فرعون رفع نماید."

بیتی که مورد نظر استاد است در ضمت قصه ی مجاوبات موسی با فرعون آمده است. موسی به نزد فرعون می آید و فرعون از او می پرسد تو کیستی؟ قبل از این پرسش مولوی که باب گفت و گو را میان موسی و فرعون می گشاید، در عنوان این قصه یاد آور می شود که موسی صاحب عقل و فرعون صاحب وهم بود. در چند بیتی که در مقدمه ی قصه آمده است، سخن از عقل که ضد شهوت است می رود و این که آن که شهوت می تند وهم خوانده می شود نه عقل؛ و اشاره می شود که محک عقل و وهم قرآن و حال انبیاست و سپس ابیات می آید:

"وهم مر فرعون عالم سوز را
عقل مر موسی جان افروز را
رفت موسی بر طریق نیستی
گفت فرعونش بگو تو کیستی
گفت من عقلم رسول ذوالجلال
حجت الله ام امانم از ضلال"

چنان که دیده می شود موسی بر خلاف انتظار فرعون که توقع دارد او نسبتش را درست بگوید و اشاره کند که چگونه در مصر متولد شده و در دستگاه فرعون بزرگ شده و با کشتن یک قبطی از مصر گریخته است، هر بار در برابر اصرار فرعون به گونه ای دیگر پاسخ می دهد تا آن که فرعون خود به نسب او اشاره می کند. موسی او را دعوت می کند که پند او را بپذیرد تا از اژدهای نفس و اژدهای عصای موسی وارهد. فرعون به او می گوید که الحق جادویی استادی که در مملکت من دوی افکنده و خلق یکدل را دو گروه کرده ای و موسی در پاسخ می گوید:

"گفت هستم غرق پیمان خدا
جادوی کی دید با نام خدا
غفلت و کفرست مایه ی جادوی
مشعله ی دین است جان موسوی
من به جادویان چه مانم ای وقیح
کز دمم پر رشک می گردد مسیح"

بیت مورد نظر استاد همین بیت آخر است که ظاهرا موسی به فرعون می گوید من به جادوان نمی مانم و از دم من مسیح پر رشک می گردد. نیکلسن بر خلاف استاد زرین کوب این بیت را مایه حیرت نمی داند و در شرح آن می نویسد: "هر کس که متوجه بی اعتنایی مولوی به ترتیب زمانی وقایع باشد از این اشاراتی که حین بحث و استدلال از زبان موسی خطاب به فرعون می رود در شگفت نمی شود."

منبع: در سایه ی آفتاب، دکتر تقی پورنامداریان